EMPISA Y’OKUYIGGA.

Guno mulimu gwa basajja n’abalenzi abatoototo. Gukolebwa ng’omulimu nga banoonya enva   ate   erudda   guba   muzannyo   ogunyumira   abato   n’abakulu,   naddala   nga bakwasizzaayo akantu.

Ensonga  endala  eyatwalanga  abantu  okuyigga ne  baleka  eka  ensolo   ezirundibwa ng’embuzi, ente, endiga, obumyu n’endala, kwabanga kuterekera ezo  ezirundibwa, emikolo emirala ng’okwanjula, embaga, abagenyi, ennyimbe n’enkiiko.

EMIRIMU EGISOOKA OKUYIGGA.

1.         OKUGOGOLA ENŊŊWANYU

Eŋŋwanyu oba olugwanyu buba buti butonotono, bugumu, buwanvu, nga bwenkanankana. Babukozesa okutimbako oba okutegekako ekitimba. Busongolwa wansigye  babufumitira mu ttaka nga tebannabutimbako (okutegako) ekitimba.

2.         OKULUKA EBITIMBA.

Baalukanga   ebitimba  ebitega  ensolo   ennene  nga biba  n’amaaso  manene  nga bino biyitibwa miguwa. Bino byayinzanga okulukibwa mu bibowabowa ebiyitibwa ebinsambwe. Kuno kwavaako n’olugero olugamba nti:-

“Bakulagirira eddagala eritta engabi, oyokya bins ambwe?”

Baalukanga n’entuula, nga bwe butimba obw’amaaso amatono obutega obusolo obutono, ng’omusu, empeewo  n’effumbe.   Entuula  zaalukibwanga mu Bugwogwa nga  balanga obugwogwa bubiri obutono.

3.         EŊŊOMBE N’AMALENGE.

Abayizzi baabeeranga n’eŋŋombe n’amalenge. Eŋŋombe zaakolebwanga mu mayembe ga nsolo  nga gawummuddwamu ebituli.  Omu bwe yaziganga ensolo  ng’agirabidde  ddala w’esuze, n’alyoka akomawo ku kyalo n’afuuwa eŋŋombe oba eddenge bonna ne bawulira.

Abayizzi bonna  nga bakuŋŋaanye,  n’alyoka  ababuulira erinnya ly’akasolo  k’azize.  Bwe kaba katono ng’omusu, nga batwala entuula, wabula ensolo  bw’eba ennene nga baleeta emiguwa. Abayizzi, buli omu, beetikka ebitimba byabwe ne bagenda n’oyo abazize ensolo (Omuzizi).

OKUZIGA ENSOLO.

Okuziga, kwe kunoonya  n’okuzuula  awali ensolo  gye  mwagala  okuyigga. Aziga ensolo ayitibwa muzizi.

Omuzizi agenda  ku nsiko  n’agoba  obuwufu bw’ensolo  w’eyise.  Obuwufu obw’’omusubuyitibwa  kyole, ate obw’ensolo ennene buyitibwa lugendo.

Okuziga   ensolo    kyetaagisa  kukeera  nnyo  ku  nsiko    ng’omusulo   gukyaliko.  Kino kyayambanga okulaba obulungi ebigere by’ensolo  gye  biraze era amanye oba yakagenda oba yagenze dda, n’oludda gye bitunudde.

Omuzizi   bw’ogoba    obuwufu   n’alaba    ng’ensolo    yayingidde  ekibira   oba   ekisaka, akyetooloola  okulaba  oba  nga  ddala  tefulumye  kizigo. Kino akikola  mpola  ng’asooba ensolo ereme kufubutuka. Kye baava bagamba nti,

“Atta ekizigo, as ooba”.

Omuzizi ng’amaze okulaba ensolo we  yayingiridde ensiko oba ekisaka, alina okulambawo asobole okumanyisa bayizzi banne nti ensolo emaze okuzigibwa. Kino bakiyita okuzibikira ensolo. Era kikolebwa ng’omuzizi akiika obuti mu lugendo lw’ensolo.

Olumu ensolo  eyinza okuba ng’efuluma ku kizigo ate n’eddayo, awo w’ekomye n’eddayo wayitibwa kyekoono.

OKUSALA EKIZIGO.

Kuno kwe kukola oluwenda okwetooloola ensiko  gy’asuubira okubaako ensolo.  Ateekwa okwegendereza ennyo aleme kubuusa nsolo n’egenda nga tategedde.

OKUBAGULIZA KU BAYIZZI ABALALA

Omuzizi bw’amala  okusala ekizigo, addayo eka okugoberera  bayizzi banne,  ng’afuuwa eŋŋombe oba eddenge.

Awo  nga buli omu yeebagajja omuggo, effumu, ekitimba neŋŋwanyu  kugenda eŋŋombe gy’evugira. Embwa nazo tezaasigalanga nnyuma; songa ate n’ebide nabyo babitwalra mu nkwawa oba mu bikondoolo.

EMPISA Y’OKU KIZIGO

Omuzizi y’akulembera  banne  nga bagenda ku kizigo era  nga batambula  kasirise  nga tewabaawo ayogera.

Wabula agenda asuula obusubi n’obukoola  okulagirira bayizzi banne abajja ekikeerezi, nabo basobole okutuuka  ku kizigo. Obusubi obusuulibwa okulagirira  abayizzi abalala buyitibwa buwa. Era bwe baagendanga bagoba okutuuka ku bannaabwe.

Abayizzi abajja oluvannyuma ne bwe basanga ng’ensolo  bamaze okugitta, bagabana ku nnyama ey’obugoba; ne bwe kaba katono katya, tekazirwa. Kuno kwe kwava  enjogera egamba nti,

“Katono  ka buyizzi, tekagaanibwa.”

Abayizzi batuuka ku kizigo nga basirise becce! Nga tewali wadde akolola nga n’enswagiro ntono ddala. Embwa nazo kino ziba zikimanyi.; ensolo ereme kubawulira kufubutuka. Kye bava bagamba nti:

“Anatta ekizigo  asooba”

Ku kizigo, omuzizi alaga banne  ow’okutega era batega mu kaama akayitirivu. Baazingululanga ebitimba ne baggyamu eŋŋwangu ne bagenda nga bazifumita mu ttaka bageraageranya  Emirambaalo egiri mu kitimba.  Omulambaalo ogumu gwenkanankana obuwanvu bw’omuntu ng’agasseeko obuwanvu bw’omukono gwe  omugolole waggulu.

Abayizzi batandika okutimba oba okutega ebitimba ku ŋŋwangu ze  baafumise edda mu ttaka ne zinywera.  Omu w’akoma  okutega omulala asuulawo ebbanga ettonotono naye n’atega ekikye.

Okuva ku kitimba ekimu okutuuka  ku kitimba ekiddako balekawo ebbanga eriyitibwa empungu.   Mu    mpngu  muno,   bannannyini  bitimba  mwe  bayimirira  nga  basirise; okuggyako ng’ensolo  ereegedde mu mpungu.  Olwo  omuyizzi agyamira esobole okutoola (okugwa) mu kitimba.

Ekifo   abayizzi    we   bakoma  okutega  ebitimba  wayitbwa  mukoobero.  Abasazzi,  oba abasagguzi   oba  abakubirizi  bayimirira    okuva  ku mukoobero  ogumu okutuuka  ku mukoobero oludda olulala nga bayimirira kumukumu n’emiggo. Wano wonna nga kakyali kasirise.

Nga bamaze  okutega  ebitimba.  Omuyizzi alina  embwa ajja mu luwenda  ekisolo   we kyayingiridde ku ns iko  enkulu, ng’asibye  mu mbwaze  ebyuma ebivuga ennyo okukanga ekis olo kiryoke kidduke.

Embwa zigenda nga ziwunyiriza olusu lw’ekisolo, nga ne nnannyini zo bw’azigoberera nga bw’ayasira okuziwa amaanyi nti “Ayi lya! Kwata  nyaabula!” n’ebirala  bingi by’alaamiriza okwongera embwa obukambwe.

Abayizzi abatalina bitimba abalala,  bo  baba bakubirira ku nsiko  ey’ebbali  ebitimba gye byakomye (mukoobero), naye  ng’abali  mu bitimba  (mu mpungu)  tebayogera  wabula oku irika obusirii . Wano we waava enjogera nti;

“Bakus aggira okolola; ak’obugoba k’oyagala?”

Ekisolo  bwe kigugumuka, kidduka kidda ku ludda eteva lwogoolo (ewali ebitimba) . Awo nga kigwa mu kitimba nga bakifumita.  Ekisolo  ekyagwanga mu kitimba nga tekis obolo kuvaamu kubanga ekitimba kikibuutikira kyonna.